Instinct of ingesleten gewoonten

Met uitzicht op een bouwplaats waar een gebouw in een winkelhaak wordt neergezet: een poot naar het zuiden, en de andere naar het oosten, kon er wat gemijmerd worden of hier nu instinct een rol speelde, of dat wat we zagen ingesleten gewoonten genoemd moet worden.
Als volgt: een gebouw moest tegen de vlakte. De slopers begonnen aan de zuidkant met duwen en trekken. Daarna moest er geheid worden. De heiers begonnen aan de zuidkant. Toen moesten er vloerplaten neergelegd worden. De manschappen begonnen aan de zuidkant. Daarna kwam het optrekken van muren aan bod. De metselaars begonnen aan de zuidkant. Vervolgens moest er een platte-dakbedekking worden neergelegd. De dakdekkers begonnen aan de zuidkant. En als laatste moesten er zonnepanelen worden geplaatst. De installateurs begonnen aan de zuidkant.

Nog even gezocht of het feng shui — noch daoïstisch, noch boeddhistisch — er iets over te vertellen heeft, maar verder komen dan dat het zuiden warm is, en dat er dus geen keuken op het zuiden gebouwd moet worden, komen we ook niet.

Een westerse psycholoog heeft het met betrekking tot instinct of ingesleten gewoonte over de noodzaak tot "reflecting our ingrained tendency to impose structure, stability and substance" (onze ingesleten tendenzen onder ogen zien tot het structuur, stabiliteit en substantie willen geven). Maar dat zijn de woorden van een westerse psycholoog, en de westerse psychologie is iets dat zich (in het westen) heeft opgedrongen aan het boeddhisme. In de verschillende canonieke werken zien we het begrip "ingesleten tendenzen" alleen wanneer in Abhidhammische beschouwingen (commentaren en compilaties over het materiële en het immateriële) gesproken wordt over slechte gewoontes waar we van af moeten. "Ingesleten denkpatronen" noemt een andere westerling het.
Een letterlijke vertaling van het woord "gewoonte" komen we in de woordenboeken boeddhisme niet voor.

Een psychoanalyticus als Lacan — bekend in de klaslokaaltjes waar de meisjes psychologie studeren — heeft het over "biologisch instinct". Hij schijnt dat bij Socrates, Plato en Aristoteles vandaan te hebben gehaald. Het is heel goed mogelijk dat die psychologen en psychologisch "angehauchten" het boeddhistische en hinduïstische "verlangen", "dorst naar dit of dat", "willen hebben" zijn gaan interpreteren als een "ingesleten gewoonte" of een "instinct".

Als woord op zich komen we in het vroege en het latere boeddhisme noch "ingesleten", noch "instinct" tegen; het gebruik ervan is een "vergrieksen" en dus "verwestersen" van dit leersysteem.

Alleen in een tweetal lemmas in het Sanskriet van het hinduïsme vinden we het woord instinct. Op de ene plaats wordt het "svarása" gebruikt met betrekking tot de wens tot zelfbehoud, en in de andere komt "yuddhasāra" voor wanneer er sprake is van paarden die in de strijd gebruikt werden en die een vecht-"instinct" werd toegedicht, althans in vertaling.