De Guoqing-tempel in de Zhejiang-provincie van China werd in het jaar 598 gebouwd, tijdens de Sui-dynastie. Sindsdien is de tempel vele malen gerestaureerd; de meest ingrijpende verbouwing vond plaats tijdens het bewind van de Qing (1644-1911). Het is in de Guoqing dat meester Zhiyi de fundamenten van het chinese t'ien-tai heeft neergelegd. Maar de tempel is tevens de geboorteplaats geweest van de zuidelijke tak van het (filosofische) daoïsme. Er wordt niet veel over dit laatste onderwerp geschreven, maar het kan zijn dat daoïsten op een gegeven ogenblik de leegstaande tempel zijn gaan bewonen, en dat opnieuw na verloop van tijd het omgekeerde is gebeurd. De monnik die we nu de voorhof zien vegen is een boeddhistische. De Guoqing is weer terug bij Zhiyi's filosofie en ontving ca 200 jaar geleden, d.w.z. in de 19de eeuw, een boeddhabeeld, geschonken door Srilankanen. Dat moet de tweede schenking van deze aard zijn geweest. Op 5 juni 2013 werd die gebeurtenis herhaald met de schenking van een derde srilankaans beeld.

Zhiyi's systematisering

Zhiyi's systematisering wordt in het chinees omschreven als P'an-chiao: 'het onderverdelen van de Leer'. Zhiyi verdeelde de tijd die Boeddha op aarde doorbracht in vijf periodes waarin hij de Boeddha-Dharma op een steeds verfijnder manier uiteenzette.

Zhiyi's P'an-chiao, zegt Leon Hurvitz in zijn biografie, had in India al een zekere voorloper onder die stromingen die niet meer voluit hinayāna of Kleine Voertuig waren, maar die de leringen van de hinayāna niet konden en wilden overboord gooien. Hij substantieert zijn mening echter nergens.
Zo waren er volgens Zhiyi achtereenvolgens 1/ de Avatámsaka periode, 2/ de Mrgadāva-periode (Mrgadāva = Hertenpark), 3/ de Vailpúlya-periode, 4/ de Prajña-pāramitā-periode, en 5/ de Saddharma-pundarīka-periode, de periode waarin de Lotus Soetra centraal stond.

Dat wil zeggen dat Zhiyi meende dat Boeddha eerst de Avatámsaka soetra predikte. Hij beschouwde de Avatámsaka dus niet zoals we dat vandaag doen als een vroege mahāyāna-tekst, maar eerder als een soort oertekst. Wanneer daarom vandaag nog zekere chinese monniken naar de Avatámsaka wijzen als de eerste tekst die Boeddha uitsprak, of uit liet spreken, doen ze dat op basis van hetgeen ze geleerd hebben over Zhiyi's t'ien-tai-systematiek die nog steeds ten grondslag ligt aan het formele boeddhisme-onderwijs in China.

Deze Avatámsaka-periode werd in Zhiyi's visie gevolgd door een periode waarin Boeddha, omdat de Avatámsaka over de hoofden van zijn toehoorders heenging, zijn onderwijs vereenvoudigde en de Kleine Voertuigteksten predikte met de Dharma-chakra-pravártana soetra, het In Beweging Zetten van het Wiel van de Leer als eerste. Die Kleine Voertuig-periode vinden we vandaag neergelegd in de Pāli soettas, de chinese āgama en (een deel van) de tibetaanse kanjur.

De derde periode was naar zijn mening de periode waarin Boeddha de mahāyāna soetras predikte, minus de Avatámsaka soetra en de hierna volgende twee laatste teksten, resp. periodes.

De vierde periode zou gekenmerkt zijn geweest door het prediken van de Perfectie van Wijsheidsgeschriften, de Prajña-pāramitā, die grote nadruk leggen op het concept ledigheid of sunyatā. Na lange jaren van intensieve bestudering hebben deskundigen inmiddels besloten dat dit de eerste mahāyāna-collectie moet zijn geweest.

Tenslotte was er de prediking van de Lotus soetra, naar de mening van Zhiyi het hoogtepunt van Boeddha's Leringen, en tegelijkertijd het sluitstuk van zijn onderwijspad. Zhiyi zal zich hier gebaseerd hebben op de inzichten van Kumārajīva, de vijfde-eeuwse monnik-vertaler van langs de Zijderoute.

Vandaag zouden we een andere tijdsindeling maken en de Pāli Soettas vooraan zetten, ook al zijn er stemmen die menen dat bepaalde Pāliteksten, zoals bijvoorbeeld de súññata sutta, eerder een antwoord zijn op heel vroege (pré-)mahāyāna-teksten of tekstfragmenten. Zo zwart-wit willen we de zaken niet meer zien.

Over het geheel genomen zijn er binnen het mahāyāna-boeddhisme van Oost-Azië twee hoofdlijnen: De ene lijn richt zich naar de Lotus Soetra, en de andere naar de collectie soetras waarin wordt gesproken over het westelijke Reine Land van Amitābha Boeddha. In beide gevallen is het Sakyamuni Boeddha⁽¹⁾ die respectievelijk de Lotus Soetra uitspreekt, danwel vertelt van Amitābha Boeddha, en in beide gevallen wordt in feite gesproken over het eeuwige boeddhaschap, vertaald als 'de onsterfelijke Boeddha', of het 'eeuwige leven van Boeddha.' Deze opvatting leeft alleen in het Grote Voertuig, en beslist niet in het theravāda, de opvolger van het Kleine Voertuig.
In het chinese boeddhisme, en in de uit het chinese boeddhisme voortgekomen tendai is hier echter geen sprake van of-of de Lotus resp. de Reine Land-teksten, maar van en-en, hoewel in het geval van het chinese boeddhisme de balans doorslaat naar de leer rond Amitābha Boeddha, en in tendai de nadruk is komen te liggen op de Lotus Soetra.

Saichō, de stichter

Nadat de japanse monnik Saichō, die leefde tussen 767 en 822, en die posthuum wordt gekend als Dengyo Daishi (spreek: da-iesjie -- "De Grote Leraar die de Leer Overdroeg") op chinese kust was geland leerde hij de Boeddha-Dharma aan de hand van de systematiek van Zhiyi's t'ien-tai-lijn.⁽²⁾ Hij bleef echter maar een jaar in China, en had daardoor niet de gelegenheid met name Zhiyi's meditatieve praktijk te leren kennen. Daarom stuurde hij in 835 zijn leerling Ennin er op uit die deze kennis wel wist te vergaren. Daarover onderstaand meer.

Dat wil overigens niet zeggen dat Saichō de formele meditatieve praktijk niet invoerde of niet hanteerde. De tendai-traditie kende aanvankelijk een viertal meditatie-methoden, de hokke (hokke = lotus), de jogyo (spreek: djogjó) - het circumambuleren (onder het reciteren van een tekst), de joza (spreek: djozá) - de zittende meditatie, en de zui-ji (spreek: zoe-ie-djie) - vrij in te vullen.
Na verloop van tijd bleven alleen de hokke- en de jogyo-vormen over, d.w.z. de meditaties op de Lotus Soetra en het circumambuleren, het laatste veelal onder het reciteren van Amitābha Boeddha's naam.

De eerste meditatiehal die in de eerste en grootste tempel van de tendai-traditie werd gebouwd (de sponsor was keizer Kanmu), namelijk de Enryaku-ji op berg Hiei, was gewijd aan de hokke of lotus-meditatie. Die hal werd in 812 gebouwd, en de lotus-meditatie was niet de meditatie zoals Zhiyi die beschreef als een vorm van introspectie en de ledigheid (sunyā) van alles inzien, maar aanvankelijk het reciteren van passages uit de Lotus soetra.

Werd in de vroegste periode van de tendai nog ruim aandacht geschonken aan de leer en de praktijk rond Amitābha Boeddha, Amidá in het Japans, die aandacht zakte na verloop van tijd wat weg (de passage boven het "een roeiboot .." en noot 1).
Met name onder protectoraat van de Fujiwara-familie, die in de tweede helft van de negende eeuw aan de macht kwam, werden eerder tendai-tempels gebouwd waarin de Lotus Soetra centraal stond. Niettemin is van Fujiwara no Michinaga, die in 1005 Minister van de Linkerflank werd (belangrijker dan die van de Rechterflank), bekend dat hij in de uren voor zijn overlijden de nembutsu wilde reciteren, de naam van Amida Boeddha. En na zijn overlijden besloot zijn weduwe, Minamoto no Rinshi, tendai-non⁽³⁾ te worden, en liet in 1012 een kleine tempel op het Hiei-terrein bouwen waar het beeld van Amida Boeddha centraal stond.
Nadat de Fujiwara in de elfde eeuw ten onder waren gegaan, won onder een nieuw regime de praktijk rond Amitābha Boeddha aan kracht, met als belangrijkste de Jōdo-stromingen, het Reine Land boeddhisme. Die Jōdo-stromingen, Jōdo-shu en Jōdo-shinshu, kwamen rechtstreeks voort uit het tendai-boeddhisme.
In de twintigste en eenentwintigste eeuw zijn er nog steeds contacten met de op scholastisch gebied in principe gelijkgestemde chinese broederschap op Taiwan, en zijn er, zij het sporadisch, geacrediteerde westerse centra ontstaan die lijken te groeien. (Boeddhisme in het westen is nog lang niet af, en rond het begin van de 21ste eeuw lijkt er zelfs een doorstart noodzakelijk, nu met minder poeha, en meer kennis van de cultuur-van-oorsprong.)

Er is van Saichō een uitspraak uit 818 bekend gebleven. Op een niet gestelde vraag "wat is een nationaal erfgoed?" (national treasure) antwoordde hij in zijn "Essentiële onderwijzingen voor de priesters uit de Lotus-stroming": "het pad van het boeddhisme volgen" is het nationale erfgoed, en daarmee "licht werpen in de duistere hoeken" (van je eigen gemoed en de natie). Die tekst is op zichzelf dan weer een officieel nationaal erfgoed geworden dat van tijd tot tijd tentoongesteld wordt.

De tendai was aanvankelijk een exoterisch-boeddhistische traditie, maar na verloop van tijd kreeg een deel van de tendai-filosofie een meer esoterisch karakter dat tai-mitsu genoemd wordt. Daarmee onderscheidde, en onderscheidt het zich van de Shingon-esoterie die tō-mitsu heet. (Shingon is de voluit esoterische richting van het japanse boeddhisme.)⁽⁴⁾
Het belangrijkste kenmerk van tai-mitsu, en ook van tō-mitsu, is het streven om je ervaringen in deze wereld te intensiveren door strenge zelf-discipline, volhardende studie van Boeddha's Leer, en door het nauwgezet leren en uitvoeren van de symboliek die gepaard gaat aan de dagelijkse riten.

In feite, zeggen deskundigen, was de tendai-richting een reactie op het zogenaamde Nara-boeddhisme, de vorm van het boeddhisme dat beleden werd in de Nara-tijd (710-794).
Nara-stromingen waren de Sanron (de japanse versie van de indiase Madhyámaka school, de Middenweg-school), Hosso (Yoga-cara - Enkel Bewustzijn), Kégon (zie hierna), Jo-jitsu (de japanse versie van de indiase Sau-tràntika: 'enkel maar de soetras'), Kusha (de mahāyāna-versie van de Abhidharma-school), en Ritsu (de vinaya-school waarin de nadruk lag op het stipt naleven van de monniks- en nonnen-code).
Deze stromingen werden aangeduid als hīnayāna, het Kleine Voertuig. Merk op dat ook in de gedachten van Zhiyi — zie boven — Kégon, dat wil zeggen de Avatámsaka-stroming die in het chinees Huayen heet, voorafging aan zelfs de Kleine Voertuig-geschriften van de Pāli Nikāya- (de/het theravāda) en de chinese Āgama-collecties.

Uit het tendai-boeddhisme, meer dan uit de Shingon dat eveneens een andere weg insloeg dan de Nara-stromingen, kwamen latere stromingen voort zoals het al genoemde Reine Land-boeddhisme, maar ook Rinzai- en Soto-zen, en Nichiren.

Deze pagina wordt voortgezet met enkele woorden over Enchin en Ennin, over de hongaku-doctrine, en over de roerige japanse middeleeuwen.