Uit het archief van www.buddha-dharma.nl

SEN-NO-RIKYU

Thee-meester en zen-priester

ZEN-PRIESTER

Er is over Sen-no-Rikyu als japans zen-priester niet veel bekend. We weten hoe hij het priesterschap is ingerold, maar we weten maar heel weinig van de manier waarop hij de Dharma heeft beoefend - buiten thee-meester zijn.

Dit zegt Sadler over de eerste jaren:
Sen-no-Rikyu werd geboren in Imaichi in de provincie Izumi. Zijn grootvader's naam was Sen-ami; hij was kunstenaar. Rikyu's vader heette Tanaka Yōhei. De familie verdiende haar brood met groothandel in vis, en arm waren ze niet. Rikyu veranderde zijn achternaam Tanaka naar die van zijn grootvader: Sen.

De jonge Sen was al jong een bekend thee-meester en werd daarom eens door shogun Hideyoshi gevraagd om voor keizer Go Yozei een thee-ceremonie te leiden. Daar de jongeman echter geen enkele titel of rang had werd geoordeeld dat zo iemand aan het Hof ontvangen ongepast was. Hem werd daarom te verstaan gegeven dat hij de wereld maar moest opgeven en monnik worden, om dan als Kōji, Verlicht Kluizenaar, weer zijn opwachtingen te maken. (zie voor het "kluizenaarschap" pagina 2).
Zijn zen-meester Kōkei Osho gaf hem de naam Rikyu, een samenstel van Ri, faam, en Kyu, Verdienste of Glorie. En hiermee kon de jonge thee-meester aan het Hof ontvangen worden.

Op de duitse site Teeweg zien we hoe Rikyu een befaamd geschrift van Reine Land-meester Hōnen parafraseert en herschrijft in woorden die zowel toepassing hebben op De Weg, zowel als de Weg van zen, als de Weg van de Thee:

Iemand vroeg hem de Weg van de Thee te beschrijven. Rikyu antwoordde in een correcte zen-stijl met:
Thee is eenvoudigweg dit:
Eerst breng je het water aan de kook
Dan giet je het op de thee
Dan drink je het op correcte wijze
En dat is alles wat je hoeft te weten.

"Weet ik al", zei de ander gepikeerd.
"Als dat zo is word ik graag uw leerling", antwoordde Rikyu,
waarop zijn meester Shorei Osho verklaarde:
"Eens zei (de chinese monnik) Su Wu tot de dichter Po-chu-i: weerhoud u van het kwade; doe enkel het goede."
De dichter reageerde als de man die naar de Weg van de Thee vroeg, waarop Su Wu zei: "Inderdaad, een kind van drie weet het, maar een wijze van tachtig kan het nog niet toepassen."

Rikyu overleed in het jaar 1591. Hij werd 71 jaar oud. Vlak voor zijn dood ging hij zijn theehuis binnen en schreef een paar woorden op het deksel van zijn theedoos. Aan de buitenkant van het deksel kalligrafeerde hij het karakter voor "deze wereld", en aan de binnenkant in klein schrift:

Waar ik vaak van droomde
ver voorbij dit kommervol bestaan
in deze moeizame wereld
dat kan ik wellicht nu bereiken
in de ware werkelijkheid.

THEE-CEREMONIE

Nadat Eisai (1141-1215) de theeplant vanuit China naar Japan had meegebracht kreeg in het oude Kyōto de tot de zen, en met name de rinzai-zen-traditie behorende Kennin-tempel bekendheid als de plaats waar De Weg van de Thee (Cha-No-Yü) voor het eerst bewandeld werd. Eisai liet in 1202 de Kenninji (kènnin-dji) bouwen.
De drank werd in eerste instantie gezien als een geneesmiddel, en als gevolg daarvan legde het japanse Hof er een monopolie op. Maar al snel werd er een verband gelegd tussen het drinken van thee en het beoefenen van zen. Nadat niet alleen het Hof zich de thee liet smaken, werd na verloop van tijd de gewoonte van theedrinken overgenomen door de monniken; het hield de meditator wakker.
Op zijn weg van gewoon warm drankje tot aan het beroemde Cha-No-Yü, het ritueel dat wordt aangeduid met "De Weg van de Thee", nam de consumptie van thee vele vormen aan. Zo was er een tijd waarin men tegelijkertijd thee dronk en een bad nam. Thee werd pas alom bekend nadat shogun (krijgsheer) Sanetomo had bekend dat het hem hielp zijn katers te overwinnen. Maar na verloop van tijd werd thee toch iets heel bijzonders, kreeg het, meer bepaald onder Sen-no-Rikyu, een vorm die ook nu nog als ideaal wordt gezien, ook al was hij niet de eerste thee-meester.
Hierin bracht men in de 16e, 17e eeuw een groepje vrienden in een speciaal theehuisje samen, at een hapje, dronk uit een gezamenlijke theekom, de chawan (spreek: dzjawàn), om beurten een slok sterke groene thee, en daarna om beurten een slok minder sterke, en bracht zo enige tijd door in gezellig samenzijn.

Een chawan ergens rond 2018 gebakken door Shin Fujihira die ook de maker is geweest van Parade for the Birth of Buddha (1989). Zie onderstaande foto.

Overigens werd Raku chawan geïntroduceerd door Joukei (1635 - ?), wiens vader Chorijo (1589 - ?) een rechtstreekse leerling was van Sen-no-Rikyu. De techniek die deze aristocraat gebruikte bij het bakken van zijn theekommen kreeg zijn familienaam: raku, een techniek waarbij bij het bakken een lage temperatuur wordt gebruikt. Zie voor een lemma over de raku www.e-yakimono.net/guide/html/raku-yaki.html

Een theehuis wordt soms Kakoi, en soms Sukiya genoemd. Het bevindt zich meestal aan het uiterste eind van een Rōji, een tuin speciaal aangelegd voor dit doel.
Het theehuis van Kennin-ji is een perfect voorbeeld van de traditionele vorm: ongedecoreerd, eenvoudig, en met de klassieke kleine toegangsdeur waardoorheen je moest kruipen om binnen te komen — zodat eventueel meegebrachte zwaarden achter de deurpost klem bleven zitten. Het theehuis dat vandaag nog te bezichtigen is werd in 1587 gebouwd door thee-meester Toyobo Chosei.

(Bronen, o.a.: The Temples of Kyoto, Tokyo 1995, The Heritage of Japanese Art, Tokyo 1982, Cha-no-yu, A.L. Sadler, 1962)
(april 2010:) In het on-line deels te lezen "Gardner's Art Through the Ages: A Global History", van de hand van Fred S. Kleiner vinden we op p. 74 het "Taian teahouse" in de Myokian tempel te Kyoto. Dit in ca 1582 tot stand gekomen gebouwtje wordt toegeschreven aan Sen-no-Rikyu. De wandafwerking is heel klassiek: onderaan een strook witte verf met er boven een ongeverfd behang dat in Nederland bekend staat als rauhfaser.

THEE-MEESTER

Alhoewel Cha-no-Yü al bestond was de eerste thee-meester de monnik Murata Shuko uit Nara. Shuko was ofwel lui, ofwel had een slaapstoornis. Om zich van zijn vele dutjes te verlossen kreeg hij van een dokter het advies thee te drinken. Dat beviel zo goed dat hij ook zijn gasten thee voorzette, en er een kleine ceremonie van maakte. Toen shogun Ashikaga Yoshimasa hiervan hoorde verzocht hij Shuko een thee-ceremonie voor hem te organiseren. Yoshimasa was heel tevreden over het resultaat en bracht Shuko er toe zijn monnikschap op te geven en full-time thee-meester te worden. Met behulp van de acteurs Nō-ami en Sō-ami bedacht Shuko een soort thee-etiquette en stelde regels vast voor de formele (shin), de minder formele (gyo), en de informele (so) stijl van thee-ceremonie. De termen Shin, Gyo, en So vinden we ook in de stijlen van ikebana, het japanse bloemschikken.
Murata Shukō overleed in het jaar 1503 op eenentachtigjarige leeftijd.

Nog een paar bekende thee-meesters die hierop volgden waren Takeno Shō-ō en Miyoshi Jikkyu.
Sen-no-Rikyu's leraar in de thee was Kitamuki Dōchin die bevriend was met thee-meester Shō-ō.

Alhoewel Sen-no-Rikyu niet de eerste theemeester was, werd en wordt hij wel beschouwd als de eerste voor wat betreft het vastleggen van regels voor de ceremonie. Het was shogun Hideyoshi die Rikyu verzocht de oude regels te herzien. Rikyu koos daarop het beste van het oude en voegde er het nieuwe aan toe. Zo werd hij bekend als de tweede Shukō. Zijn meester Shō-ō werd "De vader van de Wederopbloei" genoemd, en Rikyu heette van dan af "De Stichter van de Volkomen Kunst."

Rikyu legde "Honderd Regels" voor de thee-ceremonie vast. Een paar daarvan, die niet betrekking hebben op het gerei of het houtskoolvuurtje volgen hier:

Leren doe je alleen door zorgvuldig te observeren. Hij die zijn mening geeft zonder zelf ervaring te hebben, is een dwaas.
Als iemand echt wil leren, moet je geen moeite sparen om deze te helpen.
Aan waterketels worden allerlei namen gegeven, maar het zijn toch allemaal ketels.
Als je een gebruiksvoorwerp opneemt, neem het dan licht op, maar leg het zwaar neer.

(Bij de laatste zin mag verwezen worden naar de Daodejing xxvi: "het zware is het fundament voor [of de oergrond van] het lichte.)

Sen-no-Rikyu was gehuwd met Sō-on die net als hij grote waarde hechtte aan eenvoud, maar tegelijkertijd net zo'n Pietje Precies was. Op een dag toonde Rikyu haar een nieuw driepoot wierookvat. Ze keek er een tijdje naar en zei toen: "Hij staat iets te hoog op de pootjes, vind je niet?" "Dacht ik ook", zei Rikyu, en liet een vakman komen die voorzichtig 2 mm van de pootjes afvijlde.

de soetraspagina | de archiefpagina

Deze pagina is er een op de site www.buddha-dharma.nl

www.buddha-dharma.nl is eigendom van White Jade River, Instituut voor Boeddhisme