DE TWEE MEEST INVLOEDRIJKE VROEG-BOEDDHISTISCHE STROMINGEN
de debatten tussen
sarvāstivāda en theravāda
aan de hand van het concept as, bestaan(2)
Het belangrijkste verschil tussen het sarvāstivāda en theravāda is formeel vastgelegd in de volgende stellingen. Het sarvāstivāda zegt, "alles bestaat; het verleden, het heden, en de toekomst bestaan werkelijk en substantieel."
Het theravāda beantwoordt dit met "Het verleden bestaat niet. De toekomst bestaat niet."(3) Om een vorm van absolutisme te vermijden wordt op een andere plaats gezegd, "Men moet niet zeggen dat het verleden, de toekomst, het heden, lichamelijkheid en de andere agregaten (zie onderstaand) werkelijk bestaan danwel niet werkelijk bestaan."(3)
Of deze uitspraak waarin ons wordt afgeraden in absoluten van bestaan of niet bestaan te denken de inspiratie is geweest voor een van de hoofdthemas van de Lankāvatāra Soetra (toel. bij tkst. 25) is niet te zeggen. Zeker is wel dat het theravāda en de latere "Lanka" het op dit punt eens zijn. Dit oorspronkelijk theravāda-standpunt is via-via terecht gekomen in met name de zen-beleving die de nadruk legt op dit enige vlietende moment.
Het sarvāstivādin sarvam asti, alles bestaat, had overigens ook, en wellicht wel in hoofdzaak, betrekking op hun beoordeling van "naam en vorm" (nāma-rūpa) die in deze opvatting onder te verdelen waren in 64 elementen die eeuwig bestaan zouden hebben. In andere en latere boeddhistische stromingen houdt het debat over de "elementen" niet op, en met name het theravāda graakte in hevige opwinding over zelfs maar de gedachte aan eeuwig bestaan, uiteraard met uitzondering van nibbāna, verlichting; daarover zijn alle boeddhistische stromingen het eens.
Dat de asti/nasti-discussie gespeeld kan hebben in het groepje monniken waar Bodhidharma deel van uitmaakte wordt aangestipt op de China-pagina.
aan de hand van het concept bīja, zaden (1)
In een opsomming van stellingen van het theravāda komen we aan het eind een regel tegen die zegt dat deze bīja (spreek biidja) of zaden "geen entiteit op zichzelf" zijn. De mededeling staat er zomaar, zonder dat ze wordt voorafgegaan door een verwijzing naar een of andere andere school die zegt dat deze zaden wèl entiteiten op zich zijn.
De naam van De Grote Gemeenschap, de mahāsànghika, die niet helemaal terecht als enige verantwoordelijk wordt gehouden voor het ontstaan van de mahāyāna, komt al op rotsinscripties voor voordat koning/keizer Asoka aan de macht kwam. Er zijn inscripties uit het eind van de vierde, begin derde eeuw voor de westerse jaartelling die spreken over de mahā-sànghika. Deze stroming heeft nooit voet op Srilankaanse bodem gezet, maar heeft wel gesproken over bīja, zaden, als volgt: "de zaden zijn de tendenzen die geboorte geven aan obsessies. (parya-vasthāna)"
De mahāsànghika zag deze zaden dus niet in materiële, maar in psychologische zin, en kan daarmee niet de ergernis van de theravādin hebben opgewekt.
De lijsten met stellingen van het sarvāstivāda maken geen melding van het begrip bīja, maar een late opvolger van deze sarvāstivāda-stroming, de sautràntika, die ook wel de sankrantivāda wordt genoemd doet dat wel. Van deze stroming zijn sporen gevonden in het noordoosten van India (Bihar - Odisha) in ca de tweede eeuw voor onze jaartelling. Deze stroming interpreteerde de zaden of bīja als "het geheel van de vijf agregaten". De vijf agregaten zijn volgens het boeddhisme het in een levend lichaam onverbrekelijk met elkaar verbonden zijn van lichamelijkheid, fysiek ervaren of ondervinden, perceptie, het samenstellen in de geest of het samengestelde in de geest, en bewustzijn.
En hier zien we dan waarschijnlijk de steen des aanstoots voor het theravāda; men reageerde op een heel oud concept van de sautràntika die meende dat deze zaden niet alleen in het bewustzijn aanwezig zijn, of een deel van het bewustzijn zijn, maar dat ze ook substantie, iets zintuiglijk ervaarbaars hebben.
De theravāda-doctrine van de srilankaanse Mahāvihāra heeft geen noodzaak gezien het waarschijnlijk heel oude bīja-thema uit haar stellingen te halen; de sautràntika moet zijn invloed hebben doen voelen tot op het Sri Lanka van de theravādin. Zie daarvoor de pagina over Dinnága.
Latere ontwikkelingen
De voluit mahāyāna-stroming die yogacāra (spreek: joogatsjaara, liefde voor de meditatieve praktijk) wordt genoemd, en die ontstaan is vanaf de vierde eeuw onze jaartelling, die zich vooral concentreert rond het thema Enkel-Bewustzijn, zal bīja gaan interpreteren als de impressies die als het ware op de geest worden achtergelaten. Met andere woorden, de Yogacāra volgt hierin het vroege mahāsànghika-standpunt waarin de "zaden" vooral in psychologisch perspectief moeten worden gezien.
De vadjra-yāna, meer bepaald de mantra-yāna heeft een bīja mantra waarbij de "zaad-syllabe" dienst doet om de geest te focussen en in staat te stellen af te dalen in de praktijk waarin spraak, geest en lichaam als vereend kunnen worden ervaren. Maar die praktijk, die duidelijk geen enkele connectie meer heeft met de vroegste opvattingen over de zaden, mogen we niet ouder dan de zevende eeuw veronderstellen.
aan de hand van het concept samskrta, samengesteld
Een van de sarvāstivāda-stellingen zegt, "De Waarheid van het ophouden (niródha) is niet-samengesteld (a-samskrta), maar de drie andere waarheden zijn samengesteld (of samengesteldheden)."(4)
Niet-samengesteld is een synoniem voor nirvāna of Verlichting.
De vier waarheden zijn: 1/ duhkha (of dukkha) - het onbevredigende, 2/ ontstaan, 3/ het ophouden, en 4/ De Weg naar het ophouden van duhkha.
De bovenaangehaalde stroming van de mahā-sànghika spreekt ook over deze vier waarheden. Ze worden vrij uitgebreid besproken aan de hand van in Sanskriet bewaarde soetras, maar er wordt niet van gezegd dat ze samengesteld danwel niet-samengesteld zijn.(5)
Het theravāda(6) zegt, "De vier Waarheden zijn niet samengesteld (a-sànkhata). Omdat dukkha, het ontstaan (ervan) en De Weg samengesteld zijn, kunnen de Waarheden van dukkha, het ontstaan ervan, en De Weg niet niet-samengesteld zijn." (anders zit je voor niets te cultiveren of te mediteren op het ophouden van dukkha.)
Met andere woorden, de Bevrijding van het onbevredigende, het verdwijnen van de oorzaak van het onbevredigende en de volledige realisering van de Weg er naar toe is het ultieme, ook al zal het theravāda nooit het woord 'ultiem' hanteren. Op het moment dat de Vier Nobele Waarheden ten volle worden gerealiseerd, zijn ze voor de beoefenaar Waarheden geworden, niet langer filosofische postulaten. Daarmee zijn ze nog steeds Waarheden die ruimte laten voor andere Waarheden zoals de huidige christelijke die zegt dat Liefde Waarheid is.(7)
Om de theravāda-stelling nog verder te onderstrepen wordt aan deze observering toegevoegd dat de vier meditatieve stadia, hier de ārūpa-samāpatti genoemd, niet-samengesteld zijn. Hier heeft het vroege theravāda dezelfde inzichtelijke ervaring als Dōgen, de latere stichter van de japanse sōtō-zenschool: men 'zit' in eenheid van geest.
En er wordt in diezelfde lijst van stellingen gezegd dat ruimte of het luchtruim (ākāsa) eveneens niet-samengesteld is. Het theravāda zal in filosofische zin niet veel meer gaan doen met deze observering, maar in het latere mahāyāna krijgt ākāsa enig gewicht.
Op dit onderwerp van 'samengesteld' waren het sarvāstivāda en het theravāda daarom met elkaar in debat; ze hadden deels verschillende inzichten over wat ultiem of het Hoogste was.
Noten:
(1) A Bareau, Les Sectes bouddhiques, 1955, pp.68,157,240
(2) ibid p.137
(3) ibid p.213
(3) ibid p.214
(4) ibid p.138
(5) ibid p.62. Samengesteld: waarheid van de wereld = samvrti (Skr.) resp. samutti (Pāli).
Niet-samengesteld = ultiem of het Hoogste, bovenwerelds: paramartha (Skr.) resp. paramatta (Pāli).
(6) ibid p.221
(7) Ook naar aanleiding van het begrip "zaden". Wanneer de Rooms-Katholieke kardinaal Dias, Prefect van de Congregatie voor de Evangelisering van Volkeren, in een december 2007-toespraak (Asia News van 15 december 2007) zegt dat de RK-missionaris in de aziatische religieuze systemen op zoek moet gaan naar de "seeds of truth" (een leenterm uit recente hindu-literatuur), om zodoende die volkeren te evangeliseren, dan rekent hij, althans in zijn eigen denken, het christelijke geloof, dat op dat moment nog slechts 2007 jaar oud is, nog steeds tot de bron van alle religie, en niet tot een religieuze denkrichting die meer of minder inspiratie heeft ontvangen uit oudere systemen.
|
